Lew Tołstoj napisał kiedyś: Muzyka wyraża wszystko, co nie może być wypowiedziane, ale o czym nie można milczeć. Niewiele jest kompozycji w muzyce klasycznej, do których to zdanie pasuje tak bardzo, jak do licznych, tworzonych od Średniowiecza do dziś, Stabat Mater – muzycznych obrazach Matki Zbawiciela, która patrzy na odkupieńczą mękę Syna.

Ewangelie niewiele o tym mówią.Jedyną wzmiankę pozostawił św. Jan: A obok Krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego (…). Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: »Niewiasto, oto syn Twój«. Następnie rzekł do ucznia: »Oto Matka twoja«. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie (J 25–27).

Jednak w Ewangelii wg św. Łukasza jest coś jeszcze. Podczas ofiarowania małego Jezusa w świątyni prorok Symeon zwraca się do Maryi: A Twoją duszę miecz przeniknie, aby na jaw wyszły zamysły serc wielu (Łk 2,35).

Obraz Matki patrzącej na okrutną śmierć Syna okazał się na tyle sugestywny, że w Średniowieczu ułożono poetycki tekst śpiewu gregoriańskiego, który szybko znalazł stałe miejsce w liturgii wielkopostnej. Do dziś nie rozstrzygnięto, kto jest jego autorem. Stabat Mater przypisywano Jacopone da Todi OFM – włoskiemu mistykowi i poecie, św. Bernardowi z Clairvaux – wielkiemu czcicielowi Matki Bożej, czy papieżowi Innocentemu III.

Stabat Mater należy do tych łacińskich śpiewów, które ani na moment nie zostały zapomniane i wciąż okazują się niewyczerpanym źródłem inspiracji. Reakcja wierzącego człowieka na ból Matki Bożej została uwieczniona w samym tekście sekwencji: I któż, widząc tak cierpiącą, / Łzą nie zaćmi się gorącą, / Nie drgnie, taki czując nóż? / I kto serca nie ubroczy, / Widząc, jak do Krzyża oczy / Wzbiła, z bólu drętwa już.

Tekst Stabat Mater przeniknął ze średniowiecznego chorału do muzyki pisanej przez świeckich kompozytorów, tracąc swój liturgiczny wymiar, ale w zamian zyskując dziesiątki różnych sposobów rozumienia sceny pod Krzyżem.

Vivaldi – surowość i prostota

Surowość i kontemplacja bólu były jednym z pierwszych sposobów na muzyczne przedstawienie cierpień Maryi. Antonio Vivaldi, choć był kompozytorem barokowym, niestroniącym od zaskakujących muzycznych efektów i przepychu, to w jego kilkunastominutowym Stabat Mater (1712) gra niewielki zespół smyczków, a tekst realizuje alt solo – jakby Maryja stała pod Krzyżem w swoim bólu zupełnie osamotniona. Muzyka zdaje się łkać, zawodzić, a częste opadanie linii melodycznych, prowadzonych na długich, skromnie ozdabianych dźwiękach, ukazuje ciężar bólu. Słuchacz pokornie stoi obok Matki Zbawiciela – może być tylko świadkiem cierpienia.

Pergolesi – ostatnie tchnienie

Giovanni Battista Pergolesi rozpoczynał swoją karierę muzyczną jako twórca oper komicznych, jednak ostatnim dziełem zmarłego w wieku zaledwie 26 lat kompozytora było właśnie Stabat Mater (1736).

W odróżnieniu od Vivaldiego, partię wokalną powierzył Pergolesi duetowi sopranu z altem – jakby w Maryi stojącej pod Krzyżem spotykały się dwie osoby – Matka świadoma boskości Syna oraz Matka człowieka, po ludzku cierpiąca. Kompozycja jest kunsztowna – w muzyce rozgrywa się dramat równoległy do tekstu. Oto przykład: w arii sopranu Viditsuum dulcem natum (Widzi słodkie swe Rodzone / Tak śmiertelnie opuszczone / Jak ostatni traci dech). Maryja widzi, jak Jej Syn oddaje ducha. W orkiestrze i głosie wokalnym pojawia się figura polegająca na przerywaniu muzyki pauzami i zwolnieniu tempa, co daje efekt ciężkiego i przerywanego oddechu, jakby oddechu umierającego. Ruch w końcu zostaje zatrzymany, co oznacza że Jezus umarł.

Dvořák – religijny debiut

Nieprzypadkowo Antonin Dvořák, bodaj najwybitniejszy czeski kompozytor romantyczny, pisząc swój pierwszy utwór religijny sięgnął po Stabat Mater (1877). Odnalazł bowiem w bólu po śmierci swojej córki ślad ogromnego cierpienia Maryi.

Jest to najdłuższe Stabat Mater w historii sztuki dźwięku – trwa blisko dwie godziny, napisane na wielki romantyczny skład orkiestrowy z chórem. Cierpienie Maryi zyskało oprawę majestatyczną, a całość przypomina traktat teologiczny, wielowątkowy, bogaty w dźwiękowe aluzje do słowiańszczyzny, liryczne i bolesne wspomnienia zmarłej córki i nawiązania do średniowiecznego chorału. Muzyczną podróż do środka najczarniejszej rozpaczy kończy jednak triumfalne AMEN – symbol Zmartwychwstania i nadziei, jednej z trzech cnót boskich.

Powstawało i nadal powstaje jeszcze wiele muzycznych pomników poruszającej sceny pod Krzyżem, a ich autorami są znakomici kompozytorzy: Karol Szymanowski, Arvo Pärt, Henryk Mikołaj Górecki. Wszystkie Stabat Mater spaja jedno – próba odpowiedzenia na pytanie padające w sekwencji: I któż, widząc tak cierpiącą, łzą nie zaćmi się gorącą?