Pozbawienie tronu ostatniego cesarza zachodnio-rzymskiego Romulusa Augustulusa w roku 476 było tylko wydarzeniem symbolicznym. W rzeczywistości imperium rzymskie na terenach Europy Zachodniej nie istniało już od dłuższego czasu. Administracja rozpadała się. Po dawnych prowincjach cesarstwa grasowały watahy barbarzyńców, grabiąc i niszcząc co się dało. Pośród ciemnej nocy dziejów Europy jedyny jasny punkt stanowił Kościół.

Papież i niżsi hierarchowie stawali się dla ludności ostatnimi autorytetami i obrońcami. Chcąc nie chcąc, kolejni namiestnicy św. Piotra musieli zajmować się sprawami świeckimi. Powoli formowało się Państwo Kościelne. Ostatecznie powstało ono w 756 r., gdy papieżowi Stefanowi II, dzięki przymierzu zawartemu z władcą frankońskim Pepinem Krótkim, udało się odeprzeć najazd Longobardów na Rzym.

Dzieło Opatrzności

Narodziny Państwa Kościelnego były więc wynikiem naturalnego procesu, jednocześnie – można śmiało to stwierdzić – dziełem Opatrzności. W panującym wówczas ustroju feudalnym, opartym na posiadaniu ziemi i ludności poddanej, była to jedyna droga, by zapewnić papieżom niezależność. W innym wypadku groziłoby im stoczenie się do grona wasalów uzależnionych od kaprysów możnych tego świata.

Potrzebę istnienia Państwa Kościelnego potwierdziły późniejsze wydarzenia z XVI wieku. Gdy przywódcom Reformacji nie udało się ogarnąć swymi wpływami całej Europy, wymusili na władcach katolickich uznanie zasady cuius regio eius religio pozwalającej rządzącym państwami narzucać poddanym swoją religię. Cóż by się stało, gdyby Rzymem nie rządził papież, ale świecki monarcha, który po popadnięciu w herezję zapragnąłby sprotestantyzować Wieczne Miasto?

Czas rozkwitu

Należy podkreślić, że papieże bardzo dbali o swoich poddanych. Zakładali szpitale, przytułki, rozdawali jałmużnę. Ich obecność zapewniała napływ do Wiecznego Miasta pielgrzymów, którzy zostawiali u miejscowych kupców, karczmarzy, rolników sporo pieniędzy.

Ogromne znaczenie dla ludności Państwa Kościelnego miały inwestycje kolejnych papieży częściowo finansowane przez cały katolicki świat. Żaden świecki władca nie mógłby sobie pozwolić na budowę tylu kościołów, pałaców czy gmachów państwowych. Przy tych inwestycjach zatrudnienie znajdowały tysiące Włochów. Dzięki temu mogły rozwijać się także sztuki piękne.

Należy podkreślić, że państwo papieskie często stawało się azylem dla uciekinierów z innych krajów. Tu chronili się uciekający przed prześladowaniami Żydzi czy muzułmanie.

Pałac otwarty dla wszystkich

W Państwie Kościelnym, a zwłaszcza w Rzymie, panowały bardzo familiarne stosunki. Obecnie wydaje nam się, że otwartość papieży na świat rozpoczęła się dopiero wraz z pontyfikatem Pawła VI czy bł. Jana Pawła II. To błąd. Zamknięcie się papieży końca XIX i początku XX w. za murami Watykanu było spowodowane wyłącznie względami politycznymi – likwidacją Państwa Kościelnego. Wcześniej następcy św. Piotra, jak wszyscy monarchowie, poruszali się po kraju bez ograniczeń. Co więcej, także do pałaców papieskich mógł wejść, kto chciał. Francuski podróżny z I połowy XIX w. wspominał, jak pewnego dnia postanowił odwiedzić rezydencję Ojca Świętego na Kwirynale. Bez żadnych problemów wszedł do pałacu i spacerował po nim. W pewnej chwili, uchyliwszy drzwi jednej z komnat, zobaczył w niej staruszka. Był to sam papież. Zanim zdołał się wycofać, Ojciec Święty zawołał go do siebie i rozpoczął miłą pogawędkę.

„Więzień Watykanu”

Piękne czasy skończyły się wraz z triumfem rewolucji francuskiej. Pojawienie się wojsk francuskich w środkowych Włoszech skończyło się aneksją Państwa Kościelnego i aresztowaniem papieża Piusa VI. Podobnie postąpił Napoleon z Piusem VII, wywożąc go do Francji.

Mimo to Państwo Kościelne przetrwało jeszcze pół wieku. Kres jego istnienia przyniósł dopiero rok 1870, w którym wojska Królestwa Włoch zaatakowały Rzym. Panujący wtedy bł. Pius IX w proteście przeciw bezprawiu i ograniczaniu wolności Kościoła we Włoszech, ogłosił się więźniem Watykanu. On i jego następcy nie opuszczali murów pałacu papieskiego. Trudno się temu dziwić – rząd włoski starał się izolować dyplomację papieską od wpływu na politykę międzynarodową, odmawiając kolejnym wikariuszom Chrystusowym uznania ich suwerenności politycznej jako nieposiadającym własnego terytorium.

Dopiero w 1929 r. Ojcu Świętemu Piusowi XI udało się uzyskać uznanie suwerenności Stolicy Apostolskiej przez rząd Mussoliniego. A stało się to dzięki ponownemu uznaniu zmniejszonego terytorialnie Państwa Kościelnego, zwanego odtąd Watykańskim.