Podobnie jak choinka, opłatek czy kolędy, także szopka stanowi nieodłączny element świąt Bożego Narodzenia. O ileż byłyby uboższe kościoły, gdyby w grudniowe i styczniowe dni zabrakło w nich przedstawień adoracji nowo narodzonego Pana Jezusa.

Rozpowszechnienie „szopkowego” zwyczaju przypisuje się św. Franciszkowi z Asyżu. W 1223 r. na leśnej polanie w Greccio, Biedaczyna z Asyżu przygotował żywe sceny mające przybliżyć braciom i wiernym okoliczności przyjścia na świat Zbawiciela. Rozpropagowana przez franciszkanów tradycja przyjęła się w całym katolickim świecie. W niektórych miejscach Europy nabrała lokalnego kolorytu. Do dziś przetrwały mające swoje charakterystyczne cechy szopki: neapolitańska, wenecka czy prowansalska. Wyobrażają one scenę adoracji Dzieciątka Jezus w pejzażu lokalnym.

NA ZIEMIACH POLSKICH

Do Polski tradycja przygotowywania jasełek dotarła jeszcze w Średniowieczu. Wielką popularnością wśród wiernych cieszyły się szczególnie wielkie szopki budowane w kościołach przyklasztornych. Z czasem inscenizacje wydarzeń ewangelicznych zakonnicy uzupełniali elementami świeckimi. Krokiem w złym kierunku okazało się wprowadzenie do nich krótkich inscenizacji. Żywa reakcja gapiów na żartobliwe sceny przedstawiające np. Żyda potrząsającego futrem, niby na sprzedaż, śmierci bijącej się z diabłem itp., skłoniła władze duchowne do wyeliminowania tego typu widowisk ze świątyń jako nielicujących z godnością miejsca. W kościołach pozostały tradycyjne, statyczne sceny, choć mniej efektowne, to jednak również bardzo popularne. W XIX-wiecznym Krakowie narodził się nawet zwyczaj nawiedzania przez mieszczan kolejnych kościołów, by pomodlić się przed żłóbkiem, a jednocześnie podziwiać zdolności plastyczne i pomysłowość twórców nieruchomych jasełek.

Żartobliwe postaci i sceny odrodziły się w szopce ludowej. Jej anonimowi twórcy sięgnęli do popularnych w XIX w. teatrzyków lalkowych. Przed betlejemską szopą pojawiły się kukiełki wyobrażające: przeniesionych do ówczesnych realiów pastuszków, aniołów, osoby znane z Ewangelii (Herod, Trzej Królowie) oraz charakterystyczne grupy tworzące XIX-wieczne społeczeństwo (górale, krakowiacy, Żydzi, Cyganie, dziady proszalne itp.). Prosta zrazu scenografia zaczęła przybierać coraz to wspanialszą postać. W Krakowie architektura szopki wystrzeliła w górę, rozkwitła różnobarwnymi wieżami, kopułami i elementami ozdobnymi zapożyczonymi z miejscowej architektury sakralnej.

Najważniejsza scena adoracji Dzieciątka Jezus przez Najświętszą Panienkę i św. Józefa pozostała nieruchoma. Także osoby składające hołd Królowi Wszechświata zamarły w pozie oddawania pokłonu. Niższa kondygnacja mieściła za to scenę, wewnątrz której pojawiały się występujące kukiełki.
Z takimi przenośnymi szopkami-teatrami ubodzy mieszkańcy przedmieść stawali na krakowskim rynku, by za utargowaną kwotę przenieść widzów w świat trochę biblijny, trochę bajkowy, w którym triumfuje Dobro, a okrutnego tyrana, króla Heroda, spotyka zasłużona kara – śmierć ucina mu głowę, po czym diabeł porywa go do piekła.

WZÓR Z KRAKOWSKICH ŚWIĄTYŃ

Niestety I wojna światowa przerwała tradycję tego typu domowych przedstawień jasełkowych. Szopki krakowskie przetrwały jedynie jako akcesoria grup kolędniczych, krążących od domu do domu ze świątecznymi powinszowaniami i kolędą. Możemy je podziwiać także na organizowanym co roku w pierwszych dniach grudnia w Krakowie konkursie. Zasadniczo zniknęła z nich scena dla kukiełek, ale pozostała cała tekturowo-staniolowa architektura otaczająca żłóbek. Stanowi ona bardzo niedoskonały, ale jednak odblask splendoru, który otacza Syna Bożego w Niebie.

Jak wspomniałem, szopka krakowska czerpie wzory ze świątyń krakowskich. Jej twórca posługuje się jednak nie całymi budowlami, lecz pojedynczymi ich elementami, detalami architektonicznymi, komponując je dowolnie, wznosząc niby znane, jednak zupełnie nowe, fantazyjne budowle. Najchętniej kopiowane są wieże kościoła Mariackiego, tambur i kopuła kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu (pod jej złotym hełmem umieszczany jest najczęściej żłóbek z maleńkim Panem Jezusem), wyższa wieża katedry wawelskiej. Czasem któryś element przypomina raczej architekturę kościoła św. Józefa z Rynku Podgórskiego. O tej, zbudowanej w XIX w. świątyni można zresztą powiedzieć, iż jest monumentalną kuzynką szopki krakowskiej. Jan Sas-Zubrzycki, jak dobry szopkarz, zaprojektował ją, twórczo przekształcając formy gotyku krakowskiego.